Aí, nun antigo campo de concentración nazi convertido en prisión estalinista, é onde debemos celebrar a Europa democrática. Contra todas as amnesias.
Nun magnífico artigo, Catherine Herszberg evocou hai pouco (Libération, 13 de febreiro) unha visita a Auschwitz, con ocasión do 65º aniversario do descubrimento do campo por parte do Exército Vermello. Acompañou alí a unha vella familiar, antiga deportada. E o seu relato -cheo de ironía corrosiva, unha mirada precisa e unha emoción contida- confirma con brillantez unha idea que comparto desde fai anos: a escritura e os escritores son os únicos capaces de manter vivo o recordo da morte. Se non, se os escritores non se apoderan desa memoria dos campos de concentración, se non a fan revivir e sobrevivir mediante a súa imaxinación creadora, apagarase coas últimas testemuñas, deixará de ser un recordo en carne e óso da experiencia da morte.
O texto de Catherine Herszberg titulábase precisamente, de forma premonitoria, Os funerais da memoria.
Con todo, a pesar da pertinencia entristecida dese relato, a pesar da súa análise lúcida e desengañado das trampas, as dificultades e os erros inevitables das conmemoracións oficiais, o 11 de abril estarei en Buchenwald, na chaira na que se pasaba lista aos prisioneiros, para tomar a palabra durante a cerimonia conmemorativa da liberación do campo por parte dos soldados estadounidenses do Terceiro Exército do xeneral Patton. Aceptei a invitación que me fixeron a ministra-presidenta do Goberno de Turingia, Christine Lieberknecht, e o director do Monumento de Buchenwald-Doura, o meu amigo o profesor Volkhard Knigge.
Por que o fixen, por que motivos?
Por unha razón principal, da que derivan todas as demais, que son complementarias: porque é a última vez. Quero dicir, desde logo, a última vez para min. Dentro de cinco anos (as conmemoracións oficiais, probablemente para subliñar a súa solemnidade, celébranse cun ritmo quinquenal), no 70º aniversario do descubrimento e a liberación dos campos, eu xa non estarei.
Por última vez, pois, o 11 de abril, nin resignado a morrer nin angustiado pola morte, senón furioso, extraordinariamente irritado pola idea de que pronto xa non estarei aquí, no medio da beleza do mundo ou, pola contra, no seu grisácea insipidez -que neste caso concreto son a mesma cousa-, por última vez, direi o que creo que teño que dicir.
Comprenderase que non queira perderme semellante ocasión!
En primeiro lugar, a chaira de Buchenwald, baixo o vento glacial do Ettersberg -un vento dunha eternidade mortífera, que sopra sen cesar, ata na primavera-, é un lugar idóneo para falar de Europa. Porque Buchenwald foi un campo nazi ata abril de 1945. Os últimos deportados, partisanos iugoslavos, saíron del en xuño dese ano.
Agora ben, o campo volveu abrirse en setembro co nome de Speziallager n° 2, campo especial número 2 da policía soviética na zona de ocupación rusa.
Foi en 1950, tras a creación da República Democrática Alemá (RDA), cando o campo pechouse e transformouse en lugar para o recordo. Pero houbo que esperar a 1989, á caída do Muro de Berlín e o imperio soviético e a reunificación democrática de Alemaña, para que Buchenwald puidese asumir as súas dúas memorias, o seu dobre pasado de campo de concentración sucesivamente nazi e estalinista.
É, xa que logo, un lugar ideal, único, para reflexionar sobre Europa, para meditar sobre a súa orixe e os seus valores. Para recordar aos mozos visitantes -miles cada ano-, aos estudantes do mundo enteiro que fan alí cursos de historia, que as raíces de Europa poden atoparse nese lugar, nas pegadas materiais do nazismo e o estalinismo, contra as cales, precisamente, iniciouse a aventura da construción europea. Unhas pegadas visibles a primeira ollada: no alto do outeiro, a cheminea achaparrada do crematorio, apagada para sempre, recorda ás decenas de miles de mortos do campo nazi, a quen atoparon a súa tumba nas nubes, como escribiu Paul Celan. Ao pé do Ettersberg, en cambio, nos límites do antigo campo de corentena, un novo bosque plantado polas autoridades da RDA oculta as fosas comúns nas que están sepultados, en desorde, anónimos, os miles de cadáveres do campo estalinista.
É un lugar ideal, a chaira de Buchenwald, para recordar a orixe de Europa, pero tamén para pensar no seu futuro, neste momento de crise, involución, falta de alento e empuxe. Un momento no que vén á memoria a frase de Edmund Husserl, pronunciada en Viena en 1935, en pleno apoxeo dos totalitarismos: "O maior perigo para Europa é o cansazo".
Hoxe, para empregar as palabras do gran escritor europeo Claudio Magris, o fundamental xa non é loitar contra os totalitarismos, senón combater os particularismos, converter esta problemática suma de 27 países libres nunha estrutura multiforme e orgánica cunha mesma razón democrática.
Por outra banda, parece que este ano participarán nas cerimonias de conmemoración veteranos estadounidenses do Terceiro Exército de Patton. Unha ocasión perfecta para recordar o papel decisivo que desempeñaron na liberación do campo os soldados afroamericanos dos batallóns de choque, os novos soldados hispanos do sur de Estados Unidos, cun fala castelá fluída e melodiosa, os fillos dos granxeiros da Norteamérica profunda que descubriron, naquela guerra xusta e terrible, os valores universais da súa democracia. O 11 de abril de 1945, mentres as vangardas acoirazadas de Patton, logo de vencer e dispersar á guarnición de Buchenwald e os homes da división SS Totenkopf, atacaban con éxito Weimar -rodeando o campo propiamente devandito, ao que os estadounidenses non volveron ata 24 horas máis tarde-, un jeep do exército presentouse na inmensa entrada do recinto.
Un jeep solitario no estrépito da batalla. Dous homes de uniforme. Un deles era civil, quizá xornalista. O outro era un oficial, primeiro tenente. Pero o importante non é iso. O importante son os seus nomes. O civil chamábase Egon W. Fleck, o oficial, Edward A. Tenenbaum. Dicide estes nomes en voz alta e contede as vosas risas, contede as vosas bágoas. Dous xudeus norteamericanos foron os primeiros en franquear a entrada ao campo de Buchenwald, acollidos como vencedores polos homes en armas da resistencia antifascista.
Nos arquivos estadounidenses pode verse o informe preliminar sobre Buchenwald que redactaron Fleck e Tenenbaum o 24 de abril de 1945 para os seus superiores militares. Aínda senten a súa sorpresa, o seu trastorno e a súa emoción, tanto tempo despois. Pero esta incrible ironía da Historia, esta burla ontolóxica que significa a presenza de Fleck e Tenenbaum (xudeus americanos, pero de orixe alemá bastante recente; a proba está no seu informe preliminar, redactado en inglés pero no que empregan a palabra alemá panzerfaust para referirse ao bazuca, o arma individual anticarros) na porta de Buchenwald, esta marabillosa casualidade, remítenos a unha verdade indiscutible.
Cando todas as testemuñas -deportados e resistentes- desaparezan, pronto, de aquí a uns anos, permanecerá aínda unha memoria viva, persoal, da experiencia dos campos de concentración, unha memoria que nos sobrevivirá, que é a memoria xudía. O último que recordará, moito despois da nosa morte, será un deses nenos xudeus que vimos chegar a Buchenwald en febreiro de 1945, evacuados de Auschwitz, logo de sobrevivir milagrosamente ao frío, á fame, a viaxe interminable en vagóns de mercancías, con frecuencia á intemperie, para dar testemuño en nome de todos os desaparecidos, os náufragos e os escapados, os xudeus e os goyim (os non xudeus), as mulleres e os homes. Longa vida ao tornasol xudeu que reflicte toda a nosa morte!
Nun magnífico artigo, Catherine Herszberg evocou hai pouco (Libération, 13 de febreiro) unha visita a Auschwitz, con ocasión do 65º aniversario do descubrimento do campo por parte do Exército Vermello. Acompañou alí a unha vella familiar, antiga deportada. E o seu relato -cheo de ironía corrosiva, unha mirada precisa e unha emoción contida- confirma con brillantez unha idea que comparto desde fai anos: a escritura e os escritores son os únicos capaces de manter vivo o recordo da morte. Se non, se os escritores non se apoderan desa memoria dos campos de concentración, se non a fan revivir e sobrevivir mediante a súa imaxinación creadora, apagarase coas últimas testemuñas, deixará de ser un recordo en carne e óso da experiencia da morte.
O texto de Catherine Herszberg titulábase precisamente, de forma premonitoria, Os funerais da memoria.
Con todo, a pesar da pertinencia entristecida dese relato, a pesar da súa análise lúcida e desengañado das trampas, as dificultades e os erros inevitables das conmemoracións oficiais, o 11 de abril estarei en Buchenwald, na chaira na que se pasaba lista aos prisioneiros, para tomar a palabra durante a cerimonia conmemorativa da liberación do campo por parte dos soldados estadounidenses do Terceiro Exército do xeneral Patton. Aceptei a invitación que me fixeron a ministra-presidenta do Goberno de Turingia, Christine Lieberknecht, e o director do Monumento de Buchenwald-Doura, o meu amigo o profesor Volkhard Knigge.
Por que o fixen, por que motivos?
Por unha razón principal, da que derivan todas as demais, que son complementarias: porque é a última vez. Quero dicir, desde logo, a última vez para min. Dentro de cinco anos (as conmemoracións oficiais, probablemente para subliñar a súa solemnidade, celébranse cun ritmo quinquenal), no 70º aniversario do descubrimento e a liberación dos campos, eu xa non estarei.
Por última vez, pois, o 11 de abril, nin resignado a morrer nin angustiado pola morte, senón furioso, extraordinariamente irritado pola idea de que pronto xa non estarei aquí, no medio da beleza do mundo ou, pola contra, no seu grisácea insipidez -que neste caso concreto son a mesma cousa-, por última vez, direi o que creo que teño que dicir.
Comprenderase que non queira perderme semellante ocasión!
En primeiro lugar, a chaira de Buchenwald, baixo o vento glacial do Ettersberg -un vento dunha eternidade mortífera, que sopra sen cesar, ata na primavera-, é un lugar idóneo para falar de Europa. Porque Buchenwald foi un campo nazi ata abril de 1945. Os últimos deportados, partisanos iugoslavos, saíron del en xuño dese ano.
Agora ben, o campo volveu abrirse en setembro co nome de Speziallager n° 2, campo especial número 2 da policía soviética na zona de ocupación rusa.
Foi en 1950, tras a creación da República Democrática Alemá (RDA), cando o campo pechouse e transformouse en lugar para o recordo. Pero houbo que esperar a 1989, á caída do Muro de Berlín e o imperio soviético e a reunificación democrática de Alemaña, para que Buchenwald puidese asumir as súas dúas memorias, o seu dobre pasado de campo de concentración sucesivamente nazi e estalinista.
É, xa que logo, un lugar ideal, único, para reflexionar sobre Europa, para meditar sobre a súa orixe e os seus valores. Para recordar aos mozos visitantes -miles cada ano-, aos estudantes do mundo enteiro que fan alí cursos de historia, que as raíces de Europa poden atoparse nese lugar, nas pegadas materiais do nazismo e o estalinismo, contra as cales, precisamente, iniciouse a aventura da construción europea. Unhas pegadas visibles a primeira ollada: no alto do outeiro, a cheminea achaparrada do crematorio, apagada para sempre, recorda ás decenas de miles de mortos do campo nazi, a quen atoparon a súa tumba nas nubes, como escribiu Paul Celan. Ao pé do Ettersberg, en cambio, nos límites do antigo campo de corentena, un novo bosque plantado polas autoridades da RDA oculta as fosas comúns nas que están sepultados, en desorde, anónimos, os miles de cadáveres do campo estalinista.
É un lugar ideal, a chaira de Buchenwald, para recordar a orixe de Europa, pero tamén para pensar no seu futuro, neste momento de crise, involución, falta de alento e empuxe. Un momento no que vén á memoria a frase de Edmund Husserl, pronunciada en Viena en 1935, en pleno apoxeo dos totalitarismos: "O maior perigo para Europa é o cansazo".
Hoxe, para empregar as palabras do gran escritor europeo Claudio Magris, o fundamental xa non é loitar contra os totalitarismos, senón combater os particularismos, converter esta problemática suma de 27 países libres nunha estrutura multiforme e orgánica cunha mesma razón democrática.
Por outra banda, parece que este ano participarán nas cerimonias de conmemoración veteranos estadounidenses do Terceiro Exército de Patton. Unha ocasión perfecta para recordar o papel decisivo que desempeñaron na liberación do campo os soldados afroamericanos dos batallóns de choque, os novos soldados hispanos do sur de Estados Unidos, cun fala castelá fluída e melodiosa, os fillos dos granxeiros da Norteamérica profunda que descubriron, naquela guerra xusta e terrible, os valores universais da súa democracia. O 11 de abril de 1945, mentres as vangardas acoirazadas de Patton, logo de vencer e dispersar á guarnición de Buchenwald e os homes da división SS Totenkopf, atacaban con éxito Weimar -rodeando o campo propiamente devandito, ao que os estadounidenses non volveron ata 24 horas máis tarde-, un jeep do exército presentouse na inmensa entrada do recinto.
Un jeep solitario no estrépito da batalla. Dous homes de uniforme. Un deles era civil, quizá xornalista. O outro era un oficial, primeiro tenente. Pero o importante non é iso. O importante son os seus nomes. O civil chamábase Egon W. Fleck, o oficial, Edward A. Tenenbaum. Dicide estes nomes en voz alta e contede as vosas risas, contede as vosas bágoas. Dous xudeus norteamericanos foron os primeiros en franquear a entrada ao campo de Buchenwald, acollidos como vencedores polos homes en armas da resistencia antifascista.
Nos arquivos estadounidenses pode verse o informe preliminar sobre Buchenwald que redactaron Fleck e Tenenbaum o 24 de abril de 1945 para os seus superiores militares. Aínda senten a súa sorpresa, o seu trastorno e a súa emoción, tanto tempo despois. Pero esta incrible ironía da Historia, esta burla ontolóxica que significa a presenza de Fleck e Tenenbaum (xudeus americanos, pero de orixe alemá bastante recente; a proba está no seu informe preliminar, redactado en inglés pero no que empregan a palabra alemá panzerfaust para referirse ao bazuca, o arma individual anticarros) na porta de Buchenwald, esta marabillosa casualidade, remítenos a unha verdade indiscutible.
Cando todas as testemuñas -deportados e resistentes- desaparezan, pronto, de aquí a uns anos, permanecerá aínda unha memoria viva, persoal, da experiencia dos campos de concentración, unha memoria que nos sobrevivirá, que é a memoria xudía. O último que recordará, moito despois da nosa morte, será un deses nenos xudeus que vimos chegar a Buchenwald en febreiro de 1945, evacuados de Auschwitz, logo de sobrevivir milagrosamente ao frío, á fame, a viaxe interminable en vagóns de mercancías, con frecuencia á intemperie, para dar testemuño en nome de todos os desaparecidos, os náufragos e os escapados, os xudeus e os goyim (os non xudeus), as mulleres e os homes. Longa vida ao tornasol xudeu que reflicte toda a nosa morte!
Jorge Semprún foi ex-ministro de Cultura. Pertenceu á resistencia comunista e foi deportado de Francia a Buchenwald en 1943.
No hay comentarios:
Publicar un comentario